ავტორი : ქეთი ქურდოვანიძე
ქართული ევროპეიზმი მე-20 საუკუნის დასაწყისში მოდერნიზმის ხანმოკლე, მაგრამ მნიშვნელოვანი ეპიზოდით გამოვლინდა. მიუხედავად ამისა, ქართულ მოდერნიზმს არ გაუმეორებია ევროპული მოდერნიზმის პარადიგმა, რომელიც სრულიად დაცლილია ნაციონალური სენტიმენტებისგან. ქართული მოდერნიზმი ინდივიდუალურად განვითარდა და ეროვნული თემატიკა რეფლექსიის საგნად აქცია. ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ის დისტანცირდა ზოგადკულტურული ევროპული კონტექსტისგან, რასაც მოწმობს ხელისუფლებაში მოსული ბოლშევიკების გამალებული ბრძოლა ყველა იმ ავანგარდულ იდეასთან, რომლებსაც დასავლური ელფერი დაჰკრავდა. გარდა ამისა, ქართული მოდერნიზმის მკვეთრად ეროვნული ხასიათის შენარჩუნება, როგორც ჩანს, სახიფათო ტენდენციად მიიჩნეოდა რუსული ხელისუფლებისთვის. ამიტომაც საყოველთაო რეპრესიების კვალდაკვალ რუსეთის მოდერნიზებულმა იმპერიამ მეხსიერების წაშლა და ისტორიის გაყალბება ყველაზე ეფექტურ საბრძოლო იარაღად მიიჩნია.
არადა სწორედ მაშინ იწყება „მეხსიერების აღორძინების“ ეპოქა დასავლეთში. ანრი ბერგსონის იდეები შემოქმედებითად შთააგონებს მარსელ პრუსტს, მოგვიანებით კი ვლადიმერ ნაბოკოვს, მეხსიერების კულტურაზე წერენ ზიგმუნდ ფროიდი და კარლ იუნგი. დასავლური კულტურა რეაგირებს დიდ სოციალურ და პოლიტიკურ ცვლილებებზე, თუმცა მოდერნიზმი მხოლოდ სუბიექტური მეხსიერების საკითხით შემოიფარგლება და მასზე რეფლექსიას იყენებს საშუალებად, მხატვრულ მეთოდად. ამის ნათელი მაგალითია მარსელ პრუსტის 7-ნაწილიანი რომანი „დაკარგული დროის ძიებაში.“
ბევრი და საინტერესო ნაშრომი მიეძღვნა პრუსტის მხატვრულ მეთოდს, დროის კონცეფციასა და ნიშნებს. თუმცა აქ ერთ მნიშვნელოვან საკითხზე შევჩერდები: მეხსიერება, როგორც ცვლილების, ტრანსფორმაციის საშუალება. პრუსტის გმირი მუდმივად იცვლება და ამ ცვლილებას განაპირობებს არა გარემოებები, არამედ მისი შინაგანი ცხოვრება - მეხსიერება, ცნობიერისა და ქვეცნობიერის ერთობლივი მუშაობა, რომელიც ეფუძნება მოგონებებსა და შთაბეჭდილებებს. ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ გმირი მიჯაჭვულია წარსულს, არამედ მასში გარკვევას ცდილობს. ამიტომაც მეხსიერება მისთვის მასწავლებელია, რომელიც უკვე არსებული ცოდნის ინტერპრეტაციისკენ გიბიძგებს. მას მიაჩნია, რომ წარსულისა და აწმყოს გამთლიანებითაა მხოლოდ შესაძლებელი ფიზიკური დროის მიღმა გასვლა. დაკარგული დროის დაბრუნებაც ხომ დროის ფენომენის დაძლევას ნიშნავს და, შესაბამისად, მარადიულობასთან ზიარებას მხატვრული ნაწარმოების შექმნის საშუალებით.
ბუნებრივია, როდესაც პრუსტზე ვსაუბრობთ, არ ვგულისხმობთ მექანიკურ მეხსიერებას, რომელსაც წარსულის გაცოცხლება არ შეუძლია. საუბარია შემოქმედებით მეხსიერებაზე. პრუსტი ამტკიცებს, რომ წარსულის გაცოცხლება იმ ადამიანის დაბადებაა, რომელიც თითოეულ ჩვენგანში უხილავად ცოცხლობს, ეს უჩინარი ადამიანი უკვდავია, რადგან მას უკავშირდება შემოქმედებითი უნარიც, მუდმივი განახლების მამოძრავებელი ძალა, საკუთარ თავში კი მისი პოვნა და გამოვლენა სიკვდილზე გამარჯვებას ნიშნავს. სწორედ ეს არის დაკარგული დროის დაბრუნების მთავარი ამოცანა, დროის მიღმა დატოვოს ის სასტიკი რეალობა, რომელიც ყველაფერს ანადგურებს. დროზე გამარჯვება კი საკუთარ მოკვდავ ბუნებაზე გამარჯვებაა. ავტორმა თავის ცხოვრებაზე უარი უნდა თქვას, რათა ეს ცხოვრება თავის პერსონაჟს შესძინოს. ამიტომაც გადაწყვეტს, ჩაიკეტოს და დაწეროს რომანი, რადგან ვერც წინაპართა ფოტოები, ვერც ძველი ნივთები, ვერც ნაცნობი ადგილები ვერ დაგვაკავშირებს წარსულთან, რამეთუ გახსენება მხოლოდ და მხოლოდ გულდაწყვეტაა - კარგისა და ცუდის გამოც, საჭიროა მისი გადააზრება: კარგისა იმიტომ, რომ ის აღარ არსებობს, ცუდის კი - იმიტომ, რომ ამ გადასახედიდან სხვანაირად მოიქცეოდი.
მიუხედავად იმისა, რომ „დაკარგული დროის ძიებაში“ მწერლის სუბიექტური მეხსიერების მანიფესტაციაა, პრუსტი მიზნად არ ისახავს არც მომხდარი მოვლენებისა და არც საკუთარი ბიოგრაფიის რეპრეზენტაციას, ის ცდილობს მკითხველისთვის სხვა, შინაგანი, რეალობის ჩვენებას, იმის დაჯერებას, რომ პიროვნული პროგრესი არც სოციალურ მოვლენებს უკავშირდება და არც ისტორიულ ქარტეხილებს, არამედ მხოლოდ სუბიექტური აღქმის გააზრებას. პრუსტის მიზანია არა მხოლოდ პერსონაჟმა, არამედ ყველა მკითხველმა შეიგრძნოს თვითრეფლექსიის მნიშვნელობა, გაიაზროს, რომ შინაგანი ცხოვრება გაცილებით რეალურია და მასზე ზემოქმედებაც პიროვნული ნების გარეშე არ ძალუძს არც სოციუმს, არც ინსტიტუციებსა და არც საზოგადოებრივ ნორმებსა და ტრადიციებს, რომ ეს არის სწორედ ის ერთადერთი სივრცე, სადაც შეგიძლია იყო თავისუფალი და მოიპოვო უკვდავება. ამ ამოცანას პრუსტი წარმატებით ართმევს თავს, ამიტომაც ამბობს ვირჯინია ვულფი, პრუსტი ჩემი თავგადასავალიაო. ასე იქცევა სუბიექტური მეხსიერების მხატვრული გაცოცხლება მთელი ეპოქის თავგადასავლად, რომლის მთავარი მახასიათებელი სწორედ ცვლილებაა, ცვლილება მეხსიერებასთან დაბრუნებით.
მართლაც, პრუსტისა და მისი დარი მოაზროვნეების კვალდაკვალ იწყება დიდი ცვლილებები დასავლურ სააზროვნო სისტემაში, რაც, სამწუხაროდ, ქართულ მოდერნიზმს არ დასცალდა. სწორედ ცვლილება აშინებდა ყველაზე მეტად ხელისუფლებაში ძალადობით მოსულ ბოლშევიკურ მთავრობას, ამიტომაც საგანგებოდ ვერაგი და სასტიკი მეთოდებით ხელოვანებს შეებრძოლა, რამეთუ იმდროინდელ რეალობაში ერთადერთი ღირებული, რაც შემორჩა, სწორედ ხელოვნება იყო და იქღა ისმოდა თავისუფლების მაჯისცემა.
ოკუპაცია მხოლოდ ტერიტორიული და ინსტიტუციური დამოუკიდებლობის მოსპობას არ ითვალისწინებს, ის, პირველ ყოვლისა, პიროვნების იდენტობის მთავარი საყრდენის მორყევას იწყებს, რაც გულისხმობს საზოგადოების ისტორიული, კულტურული, სოციალური მეხსიერების ჯერ შეზღუდვას და შემდეგ გაქრობას. ეს საფუძველი საბჭოთა სისტემამ მასთან დაკავშირებულ ყველა სახელმწიფოს გამოაცალა. შედეგები კი, როგორც ვხედავთ, დღემდე მტკივნეული და საბედისწეროა.
სრულიად შეიცვალა მეხსიერების როლი და ფუნქცია გასული საუკუნის 80-იან წლებში, ყავლი გაუვიდა დროის გააზრების მოდერნისტულ კონცეფციასაც, მეხსიერების კოლექტიური ხასიათი კი პოსტმოდერნიზმს დაუკავშირდა. დღეს სოციალური მეხსიერებისა და იდენტობის საკითხს სულ უფრო დიდი ადგილი ეთმობა კულტურულ კვლევებში, შენდება მეხსიერების მუზეუმები (საქართველოში ასეთი ოკუპაციის მუზეუმია), იდგმება მონუმენტები, წესდება ხსოვნის დღეები, გამოიცემა სპეციალური ბროშურები, როგორც კოლექტიური მეხსიერების გამომხატველი ფაქტები, რადგან, რაც ევროპაში მოხდა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, მხოლოდ ამ ომის მსხვერპლს არ ეხება, არამედ ეს საყოველთაო ღირებულებითი შეთანხმების საკითხია.
თანამედროვე დასავლურ სამყაროში კულტურული თუ ისტორიული რელატივიზმის იდეა სულ უფრო მძლავრად იკიდებს ფეხს. მოდერნიზმის მიერ დადებული ზღვარი სუბიექტურ მეხსიერებასა და სოციალურ მოვლენებს შორის ქრება და ერთ მთლიანობად იქცევა. ამიტომაც, როდესაც საუბარია კოლექტიურ მეხსიერებაზე, ეს ისტორიულ მეხსიერებასაც გულისხმობს, რაც არ ნიშნავს საკუთარი ეროვნული ნარატივის არარსებობას, პირიქით, იმპერიების დიდი ნარატივების საპირწონედ იქმნება პოსტკოლონიური მცირე ნარატივები, ისტორიულად და კულტურულად დასაბუთებული, რაც კოლონიალიზმით დაპაუზებული მეხსიერების გამოღვიძებასაც გულისხმობს. ყოველწლიურად ასობით ნაშრომი ეძღვნება მეხსიერების კვლევებს, რომლებსაც ახლავს დისკუსია და კამათი, თუმცა ყველა თანხმდება, რომ სუბიექტური მეხსიერება სოციალური დისკურსის მიღმა ვერ იარსებებს.
ბოლო დროა ინტერესი მეხსიერებისა და იდენტობის საკითხების მიმართ ჩვენს ქვეყანაშიც შეინიშნება. თუმცა ქართული ლიტერატურა უფრო ადრიანად შეეხმიანა ამ თემას, ვიდრე სოციალური მეცნიერებები. 90-იან წლებში გამოჩნდნენ ავტორები, რომლებიც წერდნენ იდენტობის კრიზისზე, კულტურულ და ანთროპოლოგიურ დეგრადაციაზე, თუმცა მომხდარი პოლიტიკური მოვლენების ქარტეხილში ეს თემები ჩაიკარგა.
ჩვენს ქვეყანაში შექმნილმა ამჟამინდელმა ვითარებამ, როდესაც კვლავ საფრთხე შეექმნა დამოუკიდებლობასა და სიმწრით მოპოვებულ თავისუფლებას, კიდევ ერთხელ შეგვახსენა, რომ არც მაშინ და არც ახლა არ გაგვიაზრებია ჩვენი ქვეყნის არათუ შორეული, არამედ უახლესი წარსულიც კი - მაშინ, როდესაც მტერმა ბრძოლის იარაღად გაიხადა ჩვენი ისტორია, ისარგებლა მასთან დისტანცირებული საზოგადოების მოკლე მეხსიერებით და დაიწყო მანიპულაცია ისეთი ღირებულებებით, რომელთა ინსტრუმენტალიზაცია ყოველთვის ამართლებს ასეთი ტიპის ქვეყნების მოსახლეობის გასაბრიყვებლად.
საჭირო გახდა ამ აღვირახსნილ პროპაგანდასთან დაპირისპირება და საზოგადოებისთვის იმის შეხსენება, რომ სწორედ მითებით მორთული და გაყალბებული ისტორია ხელახლა დასაწერია, ხოლო უახლოესი წარსული - გასაცოცხლებელი და გასააზრებელი.
რადგან მეხსიერებაზე ვსაუბრობ, აუცილებლად უნდა აღვნიშნო ზაზა ბიბილაშვილის ორ წიგნად გამოცემული მხატვრულ-დოკუმენტური პროზა, რომელიც გამომცემლობა „ინტელექტმა“ ახლახან დასტამბა. „დერილიუმსა“ და „ქართულ მატრიცას“ საერთო ნარატივი აერთიანებს. ეს არის მოკლე ისტორიებისგან შემდგარი ერთი მთლიანობა, რაც ძალიან ჰგავს ზემოთ ნახსენები მარსელ პრუსტის თხრობის კინემატოგრაფიულ მეთოდსა და რეალობის გააზრების კონცეფციას, თუმცა სრულიად განსხვავებული კონტექსტით. პრუსტის მსგავსად, ეს არ არის უწყვეტი ნაკადი მოგონებებისა, არამედ შედგება ცალკეული ეპიზოდებისგან, რომლებიც ქმნის ამ უწყვეტობის განცდას. წარსულს აცოცხლებს არა უბრალოდ მოგონება, არამედ დეტალები, დიალოგები, ხმა, ლანდშაფტი, ნივთები. მათი განმეორებადობა ყველა ჯერზე გვაბრუნებს წარსულთან და რეფლექსიისკენ გვიბიძგებს. თუმცა, პრუსტისგან განსხვავებით, ამ ტექსტებს ხაზგასმით გასდევს სოციალური და პოლიტიკური კონტექსტი. მიუხედავად იმისა, რომ ავტორი თავად აღწერილი მოვლენების მომსწრე და მონაწილეა, ტექსტში პრაქტიკულად არ გვხვდება მისი შეფასებები, მოსაზრებები ან მოვლენათა განსჯის მცდელობა. ავტორი მხოლოდ ნარატორია და არა პერსონაჟი, დამკვირვებელი და არა მოქმედი გმირი, ის კისრულობს აღწერილი მოვლენების შერჩევას, სისტემატიზაციასა და ექსპონირებას და არა მათ კომენტირებას და დასკვნების გამოტანას, ამ ადგილს ის მკითხველს უთმობს. იშვიათად შემხვედრია ავტორი, რომელსაც ასე ემეტებოდეს მკითხველისთვის საკუთარ მონათხრობში მონაწილეობის უფლება, ასე უხსნიდეს მას საავტორო კომპეტენციის ფარგლებს და აგრძნობინებდეს, რომ ეს მისი თავგადასავალიცაა.
„დელირიუმი“, ზაზა ბიბილაშვილის ორტომეულის პირველი წიგნი, ერთგვარად ეხმიანება ამერიკელი მწერლის, ლორენ ოლივერის ამავე სახელწოდების დისტოპიურ რომანს, რომელიც მოგვითხრობს ტოტალიტარული რეჟიმის სიცოცხლისუნარიანობის მექანიზმზე. ალტერნატიულ აწმყოში მცხოვრებ ადამიანებს ასწავლიან, რომ სიყვარული დაავადებაა, ანუ ამორ დელირია, იგივე ნერვული აშლილობა, და მისგან განკურნების პროცედურის ჩატარებას ავალდებულებენ. 18 წლის გოგონა სულმოუთქმელად ელოდება, როდის მოუწევს პროცედურაზე წასვლა, რომ ამ საშინელი სენისგან განიკურნოს, რადგან სახელმწიფო პროპაგანდამ მას შთააგონა, რომ სწორედ სიყვარულია ქვეყნის ყველაზე საშიში მტერი. არსებობენ ამ იდეის მოწინააღმდეგეებიც, მაგრამ მათ აპატიმრებენ და სასტიკად უსწორდებიან. მიუხედავად ასეთი ტერორისა, გოგონას შეუყვარდება ვაჟი მოწინააღმდეგე ბანაკიდან და მასთან ერთად გარბის სიყვარულისგან დაცლილი ქვეყნიდან, სადაც ატყუებდნენ, აბუჩად იგდებდნენ და თავისუფლებას ართმევდნენ.
ოლივერის რომანისგან განსხვავებით, ზაზა ბიბილაშვილის პერსონაჟები არსად გარბიან, ისინი ცხოვრობენ და ეგუებიან არსებულ მოცემულობას და ხშირად ვერც კი ხვდებიან, რომ მათი პრობლემები ამ დეგრადირებულ საბჭოთა კულტურასთან თანაცხოვრებამ გამოიწვია. ავტორი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ამ კულტურის ნარჩენებით ჩვენი საარსებო სივრცე ისევ დაბინძურებულია, მართალია საბჭოთა სისტემა დაინგრა, მაგრამ მისგან დარჩენილი ნაგვის გადაყრა ჯერაც ვერ მოახერხა საზოგადოებამ. ამიტომ არის ასე ნაცნობი და აქტუალური ის, რაც ტექსტში გარდასულ დღეთა ამბებს გვახსენებს, ნაცნობი პერსონაჟებითა და ისტორიებით, მორალური და ეთიკური დილემებით, მენტალური და ინტელექტუალური პარამეტრებით. ავტორის აზრით, ერთადერთი უალტერნატივო გამოსავალი ტრანსფორმაციაა და ის საკუთარი მაგალითით გვიჩვენებს, როგორ იცვლებოდა თავად მუდმივი თვითრეფლექსიის კვალდაკვალ.
ორტომეულის მეორე წიგნი - „ქართული მატრიცა“ კი არიადნეს გორგალივით მიგვიძღვის ლაბირინთის გამოსავლისაკენ. აქ მეხსიერების კონცეფცია გააზრებულია მოვლენათა ანატომიის ჭრილში. როგორ უნდა განვიკურნოთ, რა იყო ჩვენი დაავადების მიზეზი და საერთოდ, ვიყავით კი სნეულნი, იქნებ ამას რეჟიმი გვინერგავდა, პროპაგანდა გვაწვეთებდა? იქნებ მან შეგვაჩვია სწორედ იმ აზრს, რომ თითოეულ ჩვენგანს თავი შეუძლოდ ეგრძნო და კოლექტიური ბრძოლის პროცესს ნებაყოფლობით ჩამოშორებოდა? აღარ გვქონოდა ისტორიის ერთიანი განცდა და თვითიდენტიფიკაცია საერთო` ღირებულებებთან კი არა, ვიწრო პირად ინტერესებთან მოგვეხდინა? ტექსტის ამ ნაწილში ავტორი გვიჩვენებს, თუ რამდენად მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მეხსიერება იმ დროს, როდესაც ყველაზე მეტად გვიჭირს ორიენტირება და, როგორც ჯონ ლოკი იტყოდა, მაშინ მეხსიერება იწყებს იდეათა არქივის რეჟიმით მუშაობას. სწორედ იდეათა გაცოცხლებასა და მათ ინტერპრეტაციაზეა საუბარი ორტომეულის ამ ნაწილში. ავტორი აღნიშნავს, რომ მეხსიერების აქტუალიზაცია თანამედროვე ეპოქაში წარმოუდგენელია სოციალური და პოლიტიკური კონტექსტის გარეშე, რამეთუ ყველაზე პერსონალური აღქმაც კი გლობალიზაციის ეპოქაში საზოგადოებრივ კონტექსტს ვერ იქნება მოწყვეტილი. ავტორი წარსულის ინტერპრეტაციაზეც საუბრობს, აღნიშნავს, რომ სწორედ განახლება, რეფლექსია გვეხმარება იდენტობის კრიზისის დაძლევაში. აქ ის ეხმიანება დევიდ ჰიუმის იდეას იდენტობის კონცეფციის თაობაზე და ამბობს, რომ იდენტობა არ არის ერთხელ შექმნილი მდგრადი კონსტრუქტი, ის მუდმივად იცვლება დროისა და კონტექსტის შესაბამისად. ცვლილების გარდუვალობაა სწორედ ის გამოსავალი, რომელიც სტაგნაციას, მარგინალიზაციასა და ლოკალური ინტერესებით შემოფარგვლას დაგვაძლევინებს.
ტექსტის ხასიათიდან გამომდინარე, ავტორი ირჩევს ლირიკულ-სატირული თხრობის სტილს, რადგან აქ მოთხრობილი ამბები ერთდროულად იუმორისტულიცაა და დრამატულიც. ზედმიწევნით ეკიდება პერსონაჟთა იდენტობის გამომხატველ მცირე დეტალებსაც კი, მათ შორის სამეტყველო ენას. თუ „დელირიუმს“ მხატვრულ-დოკუმენტურ პროზას მივაკუთვნებთ, უფრო სწორად ე.წ. ედიუქეიმენტს, „ქართული მატრიცა“ ნონ ფიქშენის ერთ-ერთი პოპულარული ჟანრის - პოსტდოკუმენტური პროზის ნიმუშია.
ასეა თუ ისე, ეს წიგნები აუცილებლად წასაკითხია. წასაკითხია არა იმიტომ, რომ მრავალ ეპითეტს იმსახურებს, არამედ იმიტომ, რომ განახლებისკენ, ცვლილებებისკენ გვიხმობს და გვახსენებს, რომ დაკარგული დრო უნდა დავიბრუნოთ და ყველამ საკუთარი წიგნი დავწეროთ.
