ავტორი : ლეილა ჩანგელია-გეგეჭკორი
„ჩვენ ამ მოგონებათა სევდით ვცხოვრობთ“
ანტუან სენტ-ეგზიუპერი
ანაკლიაში ვარ, სანაპიროზე, იქ, სადაც ენგური ერთვის ზღვას. ჩემ თვალწინ გადაშლილა უსასრულო სივრცე. ლურჯად ლივლივებს ზღვა, ისეთი კამკამაა და მშვიდი, რომ ტიციანის სტრიქონებს მაგონებს: „ზღვა ისე იყო მშვიდი და წყნარი, რომ აღარც მახსოვს, იყო თუ არა...“
შორს, ჰორიზონტის ხაზთან, უზარმაზარი ბურთი კიდია, საცაა ჩაეშვება ზღვაში... ენგური იშვიათად მინახავს ასეთი დაწმენდილი, გამჭვირვალე. მდორედ მოედინება და წინ გადაშლილ უსასრულობას ერთვის; დაღლილსა ჰგავს, ნაღვლიანი ამბები მოაქვს ალბათ სათქმელად, აფხაზეთიდან გადმოტანილი ამბები, მის თავზე აღმართულ ხიდზე კი არა, მისსავე გულზე რომ გადმოატარებენ ხოლმე იქიდან გადმოსულნი...
რაღაცნაირი სიჩუმეა გარშემო, მინდა, ცოტახნით შემოვრჩე აქაურობას, მდინარის, ცისა და მიწის იდუმალებით დავტკბე.
წითელი ბურთი კარგა ხანია ჩაიმალა ზღვაში. ენგურის შესართავთან, ცისარტყელასავით გადაჭიმულ ხიდზე, უკვე აენთნენ ნათურები, ვარსკვლავებიც აყვავდნენ ცაზე. ბადრი მთვარე დინჯად მიცურავს და, მგონია, ეს ყველაფერი ტაძარსა ჰგავს, საღამო კი - გალობას, ოღონდ მას ჩვეულებრივი ყურით ვერ მოისმენ, გულისყური უნდა მიუგდო...
ეს სიჩუმე და საღამოს იდუმალება ფიქრებს აღვიძებს. ზღვაური სიო მელამუნება სახეზე, თმებზე - აფხაზეთის მხრიდანაა მონაბერი და მეჩვენება, თითქოს საგანგებოდ უბერავს იქიდან, ჩემთვის... ბუნებას ალბათ იმაზე მეტად ესმის ჩვენი, ვიდრე გვგონია.
გადაივლი ამ ხიდს და განმუხურში ხარ... კიდევ ორიოდე ნაბიჯი და აფხაზეთში ხარ! თუ გსურს, აჰყევი მდინარეს და რამდენიმე კილომეტრში მიადგები ხიდს - ენგურის ხიდს. რამდენი ტრაგედიის, ცრემლის, შიშის, სასოწარკვეთის, ტკივილის დამტევია იგი. ის აკავშირებს ერთმანეთთან ჩვენთვის გახლეჩილი სამყაროს ნაწილებს და აფიქსირებს მწარე რეალობას: აქ და იქ! გაღმა და გამოღმა! ამ და იმ საქართველოში... დიახ, საქართველოში, ხიდს გაღმა და გამოღმა ნაწილებად რომ დავყავით.
ამ სიტყვებს უცნაური ძალა აქვთ, ვგრძნობ, როგორ იჭიმება ის უხილავი ძაფი, ჩემს კუთხესთან, ქალაქთან, სოფელთან, იქაურ ზღვასთან, მთებთან, მდინარესთან, და ასე შემდეგ, რომ მაკავშირებს. თრთის ეს ძაფი და მეც ვცდილობ, მთელი არსებით შევიგრძნო იმ მიწის სუნი, იმ მიწის სუნთქვა, იმ მიწის ხმა, მიწისა, რომელიც ჩემია, ასე ახლოსაა და მიუწვდომელია მაინც. „დროებით, დროებით, დროებით...“ - ხმაურობს ჩემი შინაგანი ხმა, მაგრამ მე მისი უკვე არ მჯერა, რადგან ჩვენ 30 წელია მოთმინებით ვუგდებთ მას ყურს, მოთმინებით ვიტანთ საშინელ იარლიყს - დევნილი, ლტოლვილი... და არაფერს ვაკეთებთ, არაფერს ვცდილობთ... მხოლოდ სიტყვები საქმის გარეშე და ამას ვეგუებით. და კიდევ - უკანასკნელ წლებში ცარიელი სიტყვებიც აღარ გვესმის, აღარც ახსენებენ აფხაზეთს. სამწუხაროდ, ამასაც ვითმენთ, ვპატიობთ.
გული უცნაურად მიცემს. აფხაზეთური ნიავი ფიქრისთვის მაქეზებს. ვგრძნობ, როგორ ვიძირები მოგონებათა ზღვაში, მე კი ეს არ მინდა, არ მინდა, რადგან მტკივნეულია, ძნელია, გაუსაძლისიც კი. მინდა ამოვყვინთო იქიდან, თვალწინ გადაშლილ სილამაზეს ვუყურო, მხოლოდ მასზე ვიფიქრო, მისით დავტკბე, მაგრამ ჭაობივით მითრევს რაღაც და ფიქრით წარსულისკენ მივექანები.
ჩვენ შორის ჩამდგარი 30 წლის მიუხედავად, მშობლიურ კუთხეს რა დამავიწყებს, მის სიყვარულს რა ძალა გამიქრობს, მაგრამ აფხაზეთში დაღვრილი სისხლის, იქ დატრიალებული უბედურების, იმ საშინელი ამბების დასავიწყებლად ამდენი წელი რად არ მაკმარე, სამუდამოდ რად აღმიბეჭდე გულში ეს გაუსაძლისი განცდები-მეთქი? - მდუმარედ შევღაღადებ ცას და არ ვიცი, ეს საყვედურია თუ უბრალოდ შეკითხვა.
მინდა მხოლოდ თბილი, მხიარული, ბედნიერებით სავსე მოგონებები გამოვიწვიო, მაგრამ უხილავი ვიღაც თუ რაღაც მართავს ჩემს გონებას და კადრებივით ენაცვლებიან ერთმანეთს სევდიანი, ტკივილიანი ამბები... ზოგჯერ მგონია, სადღაც, გულის სიღრმეში, ჩაილექნენ ეს მტანჯველი მოგონებები, მაგრამ ოდნავი შეხებაც კი საკმარისი ყოფილა მათ წამოსაშლელად, გასაცოცხლებლად.
* * *
გალს ტერიტორიულად არ შეხებია პირველი დიდი ომის ქარ-ცეცხლი, მაგრამ ამას რა მნიშვნელობა ჰქონდა? საშინელი ამბები მოდიოდა ფრონტიდან, ჩვენს ქალაქს აფარებდნენ თავს ომს გამოქცეული ქალები, ბავშვები, მოხუცები. ომი სპობდა, ანადგურებდა ყველაფერს. იღუპებოდნენ ალალ-მართალი, გულანთებული ბიჭები, სამშობლოს სიყვარულს ეწირებოდნენ მსხვერპლად...
ამ ტრაგედიაში იმ „სახელმწიფო მოღვაწეთა“ ხელი ერია, თანამდებობა რომ უყვარდათ სამშობლოზე მეტად და მთავარი მტრის - „ერთმორწმუნე“ მეზობლის მითითებით მოქმედებდნენ. ამ სამარადისო ცოდვით დამძიმებულნი არც ქვეყანაზე ფიქრობდნენ, არც ხალხზე. მათმა ქმედებებმა მოამზადა ნიადაგი ამ კატასტროფისთვის. იმდენი რამ იყო გასათვალისწინებელი, დასაფიქრებელი გადაწყვეტილებებსა და ქმედებაში, რომ ელემენტარულ შეცდომას უმძიმესი შედეგი შეიძლება მოჰყოლოდა. არ გაითვალისწინეს, არ დაფიქრდნენ, ისეთ შეცდომებს უშვებდნენ, დანაშაულს რომ ჰგავდა... არაპროფესიონალი სამხედრო მეთაურები! - ორიოდე გამონაკლისს რა შეეძლო?! მარჯვენამ არ იცოდა, რას იქმოდა მარცხენა... შედეგიც არ აყოვნებდა: საშინელი ამბების ყოველდღიურობა... თავგანწირული ბიჭების მიერ აღებული სტრატეგიული სიმაღლეები, მოგებული ბრძოლები და „უფროსთა“ ბრძანება უკანდახევაზე... ბოლოს კი: გაგრა დაეცაო... განთიადიც აიღესო. მერე - გუმისთაო, სოხუმიო... კინდღის ბრძოლებიო... საშინელი ამბები კოჩარიდან, გულრიფშიდან... სისხლი, სიკვდილი, მარცხი, დევნილი, ტანჯული, გაუბედურებული ხალხი...
ვწერ ამ სტრიქონებს და ასე მგონია 30 წლის წინ კი არა, ახლა ვდგავართ ჩვენი ქუჩის ბოლოს, თბილისი-სოხუმის ცენტრალურ გზასთან და უცნაური დუმილით, უმწეობით, გაკვირვებით, სასოწარკვეთით გავყურებთ დევნილთა უზარმაზარ მდინარეს, ჩვენ თვალწინ რომ მიედინება. მოდიოდნენ ყველაფრით, რითაც შეიძლებოდა გადაადგილება: მანქანით, ცხენით, ოთხთვალით, ურმით, ფეხით... არასდროს ამოიშლება ჩემი მეხსიერებიდან 13-14-ოდე წლის ბიჭის სახე, ურიკით რომ მოჰყავდა დაუძლურებული, ჩია მოხუცი, ბებია იყო ალბათ...
წარმოგიდგენიათ გაუბედურებულ ადამიანთა ამხელა მდინარე გზაზე და მაინც უცნაური, გაუსაძლისი დუმილი?! - და იგი, ცხადია, თანხმობისა კი არა, გაუსაძლისი უმწეობის შედეგი იყო. ჩვენ კი ვიდექით და ალბათ ვერაფერზე ვფიქრობდით - არანაირი აზრი, არანაირი ფიქრი, მხოლოდ უტყვი სასოწარკვეთა.
30-წლიანი გადასახედიდან როგორ მიკვირს, რას ვუცდიდით, რად არ გავყევით, რად არ შევუერთდით იმ მდინარეს, რისი იმედი გვქონდა?! ალბათ, არ გვინდოდა, დაგვეჯერებინა გარეული თუ შინაური მტრების ზრახვები. არ გვინდოდა დაგვეჯერებინა ჩვენი სახელმწიფოს მეთაურთა ნებსითი თუ უნებლიე ღალატი. დიახ, ღალატი, რადგან მოვლენათა განვითარება მხოლოდ ამას ჰგავდა, ასე გაფიქრებინებდა.
მე მხოლოდ იმ ემოციებს გადმოვცემ, რომლებსაც მაშინ განიცდიდა ხალხი, ხალხს კი ვერ მოატყუებ! ...თუ მოატყუებ?!
ღმერთო, 30 წელი რად არ მაკმარე ყოველივე ამის დავიწყებისთვის? - ისევ შევღაღადებ ცას და მინდა ამოვყვინთო ამ საშინელი მოგონებების ზღვიდან, მინდა შევერწყა ამ მდინარეს, ამ ზღვას და იქიდან მხოლოდ სასიამოვნო მოგონებების, ბედნიერი დღეების ხატება ამომყვეს...
* * *
ამასწინათ, ვინ იცის, მერამდენედ ვუყვებოდი შვილიშვილებს აფხაზეთზე. უკვე დიდები არიან, ადრეული სიყმაწვილის ასაკში, ბიჭები - გალელები, გოგოები - სოხუმელები, მაგრამ ჯერ არც ერთს არ უნახავს თავისი ქალაქი. ჩემმა შვილებმა 12-13 წლისებმა დატოვეს მშობლიური კუთხე, მათი მეხსიერებიდან არასდროს ამოიშლება აფხაზეთი, მაგრამ შვილიშვილები? მათი თაობა? - მათ ხომ არ უნახავთ იქაურობა და მონაყოლით, წარმოსახვით დანახული თუ რამეს ნიშნავს, არ ვიცი - მაინც ვუმეორებ, ვუყვები, მინდა, იქაურობის სიყვარულის თესლი ჩავუგდო სულში... და ვაგრძელებ: თ
ქვენ და თქვენმა თაობამ მაინც უნდა დაიბრუნოს მეთქი აფხაზეთი, თან გულში ვფიქრობ, განა როდესმე დაგვიბრუნებია დაკარგული ტერიტორიები? ტაო-კლარჯეთი, საინგილო, სოჭი... ამჟამად მცოცავი ოკუპაცია ქართლში და ჩვენი დუმილი, მხოლოდ დუმილი და არანაირი ქმედება. შემდეგ კი გულში ნაფიქრალსაც ვუზიარებ და ვაგრძელებ სასიამოვნო თხრობას, მათი მშობლების ბავშვობაზე, ჩვენს სახლზე გალში, ფეიხოას, ბარბარისისა და ვარდების პატარა ბაღზე, ჩვენს მამულზე გუდავაში, დიდ ბაბუასა და ბებიაზე, ოჯახის სხვა წევრებზე, მათ ნალოლიავებ ეზო-კარზე, რომელიც ზღვიდან 3 კილომეტრში მდებარეობდა, მდინარეზე, ჩვენი სახლის წინ რომ მიედინებოდა, ხეხილის უზარმაზარ ბაღზე, ლეღვის ხეივანზე, თხილნარზე, უამრავ შინაურ ცხოველსა თუ ფრინველზე, ნესვისა და საზამთროს ბაღჩაზე, მეზობლებზე... უკვე მერამდენედ ვუყვები, მაინც მისმენენ გულისყურით, ვიცით, ბებო, ვიცითო - მაიმედებენ, მე კი ეჭვით ვუყურებ ამ „ვიცით“-ს, იქნებ მორიდების გამო მისმენენ, იქნებ ბოლომდე არ ესმით ჩემი სათქმელის-მეთქი. ერთხელ ჩემი მეგობარი პოეტის, ლალი გულისაშვილის, ლექსიც წავუკითხე და ვთხოვე, კარგად გაეაზრებინათ:
„გაიზარდა ჩემი შვილი, უკვე ნახა რომი, ნიცა,
აფხაზეთი არ უნახავს, არ უნახავს ლურჯი რიწა.
სამშობლოში ტუსაღები ბიჭვინთა და აგუძერა,
თუ სოხუმი არ უნახავს, გული რაღამ აუძგერა?!
თუ მამულში დაგეკარგა თუნდაც ერთი გოჯი მიწა,
თუ სოხუმი არ გინახავს, არ გინახავს ლურჯი რიწა,
მაშინ რკინის ქალამნებით შეაწუხე ცაში ღმერთი,
ჩემო შვილო, უსათუოდ უნდა ნახო აფხაზეთი...“
ვერ შევძელი ცრემლნარევი ხმით არ წამეკითხა ეს სტრიქონები. მათ თვალებშიც რაღაცნაირი სევდა ამოვიკითხე და გულზე მომეშვა, თან ჩემი თავიც შემებრალა და ეს ბავშვებიც, რადგან „როგორც მდინარე მომაბრუნა მკაცრმა ეპოქამ, სხვა კალაპოტში მივედინები, სხვა გზას მივიკვლევ, და ნაპირები არ ვიცი ჩემი“ - ჩვენს რეალობას საოცრად მოერგო ანა ახმატოვას ეს სტრიქონები. დიდხანს ვფიქრობდი უცხოეთში მცხოვრებ ქართველებზე, ჩემს შვილებსა და შვილიშვილებზეც, მათ შორის, ემიგრანტებად რომ შეეკედლნენ უცხო მხარეებსა და სხვა ნაპირებს. მათთვის საჩუქრად ჩატანილ ქართული წიგნების თავფურცელს წარწერებით ვავსებ, და იგი ამ სტრიქონებით მთავრდება: თქვენს სამშობლოს ვინ მისცა უცხოეთში დასარჩენად გასამეტებელი შვილები?!
* * *
ერთხელ გუდაველი ყოფილი მეზობელი მეწვია - ტყე-ტყე გადავედი, გოგო, შევიპარე ჩვენს სოფელში, გულმა ვერ გამიძლოო, მიყვებოდა. თხმელისა და ეკალ-ბარდების ტყედ ქცეულაო სოფლის გზები, ძლივს მივაღწიეო სახლამდე. უჩვენოდ, ჩვენი ხმებისა და ხმაურის გარეშე, გადაჯიშდა, გატყიურდა თურმე ხეხილი. თქვენი გულაბი ტყის მსხალს გავდა, თქვენი რჩეული ვაშლები - პანტასო. დაპატარავებულა ატმისა და ლეღვის ნაყოფი, ფერი არ ადევთო. ტელეფონით გადაღებული სურათებიც მაჩვენა, აბა, თვალი შეავლე იქაურობასო. ჩვენ გველიან, გოგო, ყველაფერი გველისო. გული მომიკვდა, მძიმე იყო იმ სურათების ნახვა. მერე დღიურში ვწერდი:
„ჩვენს მდინარესთან ჩამყვანს ვერ იპოვიდი ბილიკს,
ეკა-ბარდებში, ჯაგში დათარეშობდა ხვლიკი...
ჩემს ფანჯარასთან ახლა ობობა ქსელებს კერავს,
მთლად გადაჯიშდა ხეხილი, ფერი არ ადევს ტყემალს.“
ფრთებმოკვეცილი, მარტოობით გათოშილნი იდგნენ ხეები და სევდიანად დაჰყურებდნენ ძირს ჩამოყრილ, გადაჯიშებულ, ხელუხლებლად დამპალ ნაყოფს და იმ გოგო-ბიჭებზე ფიქრობდნენ, ჟრიამულით რომ უნდა აევსოთ იქაურობა, მათ ნაფეხურებს კი არ უნდა დაეშვა სარეველები... სარეველები! - როგორ ლაღად გრძნობენ თავს, როგორ დაპატრონებიან იქაურობას! კალაპოტში ჩაკარგულა, ძალაგამოცლია ჩვენს მდინარეს, ეკალ-ბარდებს დაუფარავს მისი ნაპირები. გადამწვარი სახლის სილუეტში ბუხრის თავი იკვეთება და ზედ ჩამოსკუპებული ტყემლის ხე. საკმაოდ გაზრდილა, თავი ცას მიუბჯენია, ჩიტმა თუ ჩამოაგდო კურკა, რამხელა იმედი უტარებია სანამ ხედ გადაიქცეოდა. იქიდან დაჰყურებს ეზო-კარს და ცდილობს ალბათ, არაფერი გამოეპაროს, ჩვენი მოლოდინი აცოცხლებს, ჩვენი დაბრუნების იმედი... საცოდავად გამოიყურება ჭა, თავსადგამი სარეველებში ჩაკარგულა, დარდის დასამალად თავსაფარივით მოუხვევია ბალახი, მიუწვდომელი გამხდარა... ღამეულ სიჩუმეს ტურების კივილი თუ დაარღვევს, ეგაა და ეგ... ვფიქრობ, იქ აღარც მზე ანათებს ძველებურად...
ამასობაში კიდე უფრო გაბადრულა მთვარე, ვარსკვლავიანი ცა ტაძრის გუმბათივით დამყურებს და მინდა ვთხოვო, მიამბე დღევანდელი აფხაზეთის ამბები, იქაურობას ხომ ასევე დაჰყურებ ახლა-მეთქი. ის დუმს, მთვარემ კი მორიდებით გაცურა თითქოს და ღრუბლის თეთრ ქულას შეაფარა თავი.
ვერა და ვერ ამოვყვინთე არასასურველი მოგონებების ზღვიდან. ის 25 სექტემბერი მახსენდება, ჩვენი უკანასკნელი შეკრება მშობლიური პირველი სკოლის სამასწავლებლოში. არცერთი არ ვგავდით საკუთარ თავს, პანაშვიდზე ვიყავით თითქოს. გაუსაძლისი დუმილი იდგა, გაურკვევლობა, შიში და სასოწარკვეთა იყო ამ შეხვედრის მთავარი პერსონაჟი. ეს ხომ ღალატსა ჰგავს - რატომ დააბრუნეს მოსახლეობა და სტუდენტები სოხუმში, რად გამოისტუმრეს იქიდან ჩვენი ჯარი, ყველაფერი დამთავრდაო რომ გვპირდებოდნენ, რა იყო, ნეტავ?! ჩასახოცად დააბრუნეს იქაურები?! - ამოიკვნესა ვიღაცამ, მაგრამ შეკითხვა რიტორიკული იყო, პასუხი არავის ჰქონდა. დუმილი ტყვიების წივილზე მძიმე ასატანი გამხდარიყო...
ორ დღეში დაეცა სოხუმი. მომდევნოორ დღეში დაიცალა გალიც. წარმოგიდგენიათ? - ჯერ ჩვენი ჯარი მოდიოდა, მოსახლეობა მიჰყვებოდა უკან! ენგურის ხიდთან იზეიმეს აფხაზებმა...
* * *
ჩემი მშობლების ოჯახს შევაფარე თავი წალენჯიხაში. დედა გალელი იყო. მთელი მისი ნათესაობა, ოთხი და-ძმის, ჩემი და ჩემი დის ოჯახები და კიდე, უახლოესი ნათესავები შევეკედლეთ „დევნილის“ სტატუსით. მასპინძლების გარდა, 37-ნი ვიყავით, ზოგჯერ მეტნიც. ვცდილობდით, ცოცხლად დარჩენის, მოსალოდნელი უბედურებისგან გამოღწევის სიხარული წამოგვეწია წინ, დაკარგულ კუთხეზე, მშობლიურ კერაზე არ გვეფიქრა...
ძნელი იყო, ძალიან ძნელი! ჩვენს მდგომარეობას კიდე უფრო ართულებდა სოფლის ცენტრში, კულტურის სახლში, დაბანაკებული მხედრიონელთა რაზმები. სულ ორ ნაბიჯზე იყვნენ ჩვენი სახლიდან. სოფელი როგორ ტერორში ჰყავდათ, ცალკე საქმეა. არ გვასვენებდნენ ჩვენც, ხშირად „გვსტუმრობდნენ“ სადილ-ვახშმის მოთხოვნით. ვინ შეჰბედავდა უარს, ამდენი დევნილის გულწრფელად მიმღებ და მპატრონებელ ოჯახს მათთვის ეცალა? ძალა აღმართს ხნავდა. მათ მიერ ადრე გადამწვარი წალენჯიხა, ანაკლია, დარჩელი, კახათი და საერთოდ აწიოკებული სამეგრელო „არ ახსოვდათ“, მთავრობის ბრძანებით ვართო, - „განგვიმარტავდნენ“ ხოლმე.
მახსოვს, საღამოობით როგორ ვიკრიბებოდით ტელევიზორთან, მოუთმენლად ველოდით საინფორმაციო გადაცემებს, მაგრამ... არანაირი იმედი, არანაირი პასუხისმგებლობა დევნილთა წინაშე, ჩვენ კი მაინც ვებღაუჭებოდით იმედს. ჩამოივლიდა საიდანღაც მოღწეული ამბები: ვბრუნდებითო ორ თვეში, არა - სამშიო, საახალწლოდო. ამგვარ, მართალია, ცრუ, მაგრამ მაინც იმედს ჩაბღაუჭებამ იხსნა ალბათ მაშინ დევნილი მოსახლეობა, თორემ დარწმუნებით რომ გვცოდნოდა, 30 წელი გაივლის და მაინც არაფერი შეიცვლებაო, გავუძლებდით კი?!
მაინც გრძელდებოდა ჩვენი საღამოები ტელევიზორთან, მერე „პოლიტიკური დებატები“... კაცებს ქალებსა და ბავშვებზე მეტად უჭირდათ. მორიგი უიმედო ამბების შემდეგ ჩაიქნევდნენ ხელს, გაეხვეოდნენ თამბაქოს ბოლში, გაურბოდნენ საკუთარ თავს.
მალევე პრეზიდენტ გამსახურდიას მკვლელობამ საბოლოოდ ჩამოანგრია აფხაზეთთან დაკავშირებული იმედების კოშკი...
სამოქალაქო ომი, ომი კი არა, ჭირია, მოურჩენელი სენიაო, დაასკვნეს ერთხელ ჩვენმა კაცებმა. სახელმწიფო მეთაური რომ ხარ და ქვეყანას ვერ მართავ, ბანდიტური ჯგუფების თარეშის აღკვეთა რომ არ შეგიძლია, ქვეყნის სასიკეთოდ ვერაფერს აკეთებ, პოლიტიკოსი არ ხარო - საბოლოო განაჩენი გამოუტანეს ჩვენმა კაცებმა შევარდნაძეს და გადაწყვიტეს, ამიერიდან აღარ ეყურებინათ პარლამენტის სხდომებისთვის და არც საშინაო „პოლიტიკური დებატები“ ჰქონოდათ.
ზუგდიდ-წალენჯიხის გზაზე, სოფელ ჭკადუაშთან, ერთი ამაღლებული ადგილია, საიდანაც ხელის გულივით მოჩანს სამურზაყანოს ენგურისპირა სოფლები. მახსოვს, როგორ გვიყვებოდნენ ჩვენი კაცები: როცა ზუგდიდიდან მოვდივართ, მანქანას ვაჩერებთ, ვდგავართ იქ და დიდხანს გავყურებთ ჩვენს მხარესო... არ გაიხაროს ამ დღეში ჩვენმა ჩამგდებმაო, - ამოიოხრებდნენ ქალები, ცდილობდნენ, მაგრამ ვერაფერს უხერხებდნენ ცრემლს.
ორი წელი გავიდა ასე. ცხოვრება თავისი გზით მიედინებოდა, თავისას ითხოვდა. ჩვენს დიდ ოჯახში (სადაც, როგორც აღვნიშნე, მასპინძლების გარდა 37 დევნილი ცხოვრობდა) უხუცესი ბებია იყო, 82 წლის. ერთხელ გამოგვიცხადა: არც მაკადროთ უარი, ილევა ჩემი წუთისოფელი, ჩემს ნაჯაფარ სახლ-კარს უნდა დავუბრუნდე, იქ უნდა დავლიოო სული. ბევრი ვიფიქრე ამაზე, ვერაფერს შევცვლიო... დედას მარტო როგორ გავუშვებო, - ჩაილაპარაკა უფროსმა ბიძამ, მას ძმამაც აუბა მხარი. შეჩერება არავის უცდია, აზრი არ ჰქონდა. წასვლის წინ ასე დაგვიბარეს ბიძებმა: მივხედავთ ჩვენს სახლ-კარს, მტრის ჯინაზე არ გავაცივებთ კერას, თუნდაც სიკვდილის ფასი დაგვიჯდესო. ახლა მკლავის ძალას კი არ ვართ მინდობილი - სულის ძალასო - დაამატეს ნათქვამს და დაბრუნდნენ გალში.
საღამოობით ტრადიციულად ვიკრიბებოდით დიდ ოთახში, ხშირად ვსაუბრობდით მათზე. ერთხელაც მთხოვეს, ვიცით, რაღაც მაინც გექნება მათზე დაწერილი და წაგვიკითხეო. ახლაც მახსოვს, როგორი გულისყურითა და ნაღვლიანი სახეებით ისმენდნენ ნაწყვეტს ჩემი დღიურიდან: „...შინ დაბრუნებულ გაძარცვულ-გაპარტახებული დახვდათ სახლ-კარი. რაც მთავარია, დამწვარი არააო - გაიფიქრეს ალბათ და სულმოუთქმელად მოიარეს კარ-მიდამო, მანდარინისა და ფორთოხლის თვალუწვდენელი ბაღი. აპრილი დაპატრონებოდა მას, სურნელოვანი ყვავილებით მოერთო ციტრუსები, ატმის, ტყემლისა და ვაშლის ხეები. ბზუოდნენ მთვრალი ფუტკრები... ღობის ძირში ჟრიამულით ყვაოდნენ ყოჩივარდები, იები და ენძელები. სარეველებს მოენდომებინათ მათი მოხრჩობა, მაგრამ ამაოდ. გაზაფხული და სიცოცხლე ზეიმობდა გარშემო და ეს იმედისმომცემი აღმოჩნდა. მალევე, როგორღაც ნაშოვნი ცხენითა და მამაპაპური გუთნით მოხნეს ყანა. გამბედაობას გრძნობდნენ, საოცარს... ახალმოხნული მიწის სუნი ერთვოდა ბაღიდან მონაბერ სიოს. მარგალიტებად ებნეოდა მიწას სიმინდის მარცვლების, სიცილ-კისკისით რომ იმალებოდნენ ბელტებ შუა. გულმოცემულნი სურნელოვან ნიავს უშვერდნენ გახურებულ შუბლს, არაბუნებრივ შინაგან ძალას გრძნობდნენ, რადგან ასეთი გაზაფხული არასდროს ჰქონიათ.“
მალე, ამჯერად უკვე ბიცოლებმა გამოგვიცხადეს: ჩვენი კაცები იქ არიან, სახლ-კარს კი არა, მათაც სჭირდებათ მიხედვა (ეს განსაკუთრებულ არგუმენტად წარმოაჩინეს), ჩვენი დაბრუნების დროც დადგაო. შეწინააღმდეგებას არც ამჯერად ჰქონდა აზრი. უხაროდათ შინ დაბრუნება, შვილები და შვილიშვილები კი გამოღმა საქართველოში დატოვეს...
2001 წელს გარდაიცვალა ჩვენი დიდი ოჯახის უხუცესი, ჩემი ბებია. მაშინ ჯერ კიდევ ხერხდებოდა აფხაზეთში გადასვლა, რისკის ფასად, რა თქმა უნდა, მაგრამ მაინც. ამ დროს მხოლოდ აფხაზები იდგნენ ხიდთან, საგუშაგოზე. შეიძლებოდა მათთან დალაპარაკება. ეს მაშინ ხდებოდა, როცა ახლობლის დაკრძალვაზე უნდოდა ვინმეს გადასვლა ან მიცვალებულის გადასვენება სურდა ჭირისუფალს.
ხვალ დილიდანვე წავალო, - გამოგვიცხადა დედამ, ჩვენც მოვდივართო, - შეეპასუხა მამა და გადმოგვხედა. შემთხვევით დაემთხვა ჩემი ჩამოსვლა ამ ამბავს, შვილები თბილისში მყავდა დატოვებული. გადავწყვიტე მათთვის არაფერი მეთქვა, თუმცა არ მასვენებდა ფიქრი, რისკი რომ იყოს? ისედაც ობლები მყვანან, რა ეშველებათ-მეთქი (ჩემი მეუღლე აფხაზეთის ომმა შეიწირა).
მივიდეთ ენგურის ხიდამდე, შევხედოთ რა იქნება, თუ რაღაც, მე გადავალ მხოლოდო, - თქვა დედამ. ეს იყო ჩვენი პირველი (და უკანასკნელი) დაბრუნება 8 წლის შემდეგ. რა თქმა უნდა, გვეშინოდა, მაგრამ ბებიის დაუტირებლობა არ იქნებოდა.
მშვიდობით გადავედით ენგურის ხიდზე. პასპორტები ჩამოგვართვეს, საღამომდე შეგიძლიათ დარჩენაო, - განგვიმარტეს, თუ რამეს წამოიღებთ, ბაჟი უნდა გადაიხადოთო, - დაამატეს. ტაქსის მძღოლი აფხაზი აღმოჩნდა. შიშის ელდამ დაგვიარა, ერთმანეთს გადავხედეთ. ნუ გეშინიათ, მე არ მძულს ქართველები, თქვენი მტერი არა ვარო - ყურებს არ ვუჯერებდი, მეგრულად დაიწყო საუბარი, ქართულიც ვიცი, თბილისში დავამთავრე ტექნიკუმიო. თქვენ და ჩვენ, უბრალო ხალხი, არაფერ შუაში ვართ, მთავრობებმა გაგვაბრიყვეს, ყველაფერი მათი ბრალია, ჩვენ უნდა ვუშველოთ ამ უბედურებასო... აქცენტი აფხაზური ჰქონდა. ჩვენი თვალები მანქანის შიდა სარკეში შეხვდნენ ერთმანეთს. მისსაში გულწრფელობა იკითხებოდა, ჩემსაში - შიში. ნუ გეშინია, დაო, დაწყნარდიო - ჩემკენ მობრუნებულმა მითხრა. ცრემლი მომერია.
მანქანა მიქროდა გალისკენ მიმავალ გზაზე. გულს მიკლავდა დაცარიელებული გზისპირა სოფლები, გადამწვარი სახლები, მოუშუშებელ ჭრილობად რომ აჩნდა მიწას. საღამომდე რამდენიმე საათი კიდევ მრჩებოდა. ავიჩემე, ჩემს სახლშიც უნდა მივიდე, თუნდაც რამდენიმე წუთით, ჩემს ქუჩაზეც უნდა გავიარო მეთქი. გზად კანტიკუნტად თუ შეგხვდებოდა ვინმე. სადღა იყო ძველი ქალაქი. ეს სიცარიელე მთრგუნავდა. დამწვარი, განადგურებული შემომეგება ჩემი პირველი საშუალო სკოლა. ერთხანს ვიდექი მასთან. გამოვიტირე იქ გატარებული ახალგაზრდობის ბედნიერი წლები, ჩემი შვილების, მათი მეგობრებისა და ჩემი ყოფილი მოწაფეების ბავშვობა. მივყვებოდი ჩვენს ქუჩას დაცარიელებულს, ალაგ-ალაგ გადამწვარი სახლებით და მიუხედავად ამისა, რაღაცნაირი გრძნობით ვიყავი სავსე, თითქოს ახლა დამიმთავრდა გაკვეთილები და მივისწრაფოდი შინ.
ჩემი სახლი გაეძარცვათ. ყველანაირი ავეჯი წაეღოთ, წიგნები არაფერში სჭირდებოდათ, ეტყობა, მთელ სახლში იყო მიმოფანტული, იატაკზე ეყარა. ბავშვების ოთახში მაგიდის ლამპა ვიპოვე, გამახსენდა ჩემი ქალიშვილის ნათქვამი - ნეტავ, რამე ნივთი მომცა ჩემი სახლიდან, იქაურობის სითბოსა და ლამაზ მოგონებებს გამოიყოლებდაო.
წიგნებიდან ეგზიუპერის „ადამიანთა მიწა“ და „პატარა უფლისწული“ წამოვიღე, მახსოვს ძალიან უყვარდათ ეს მწერალი ჩემს შვილებს. წამოვიღე მაგიდის ლაპმაც და პატარა, ძველებური საკერავი მანქანა, ჩემი დედამთილის ნაქონი - „წინათ ეს ნივთები სახლის სახეს ქმნიდნენ და მოგონებებით იყო აღსავსე...“ - გამახსენდა სტრიქონები წამოღებული წიგნიდან...
საგუშაგოზე დაბრუნებულთ მოცდა მოგვიხდა. ვისაც ჩვენი პასპორტები უნდა დაებრუნებინა, სადღაც წასულიყო. ავტომატიანი ხალხი ირეოდა ჩვენ გარშემო. ბევრნი ვიყავით პასპორტის მოლოდინში. როგორ გავბედე, არ მახსოვს, მაგრამ მოვიმიზეზე, პასპორტზე უნდა ვიკითხო - მეთქი და ერთ-ერთ ავტომატიანს გამოველაპარაკე. 18 წლისა იქნებოდა. ავტომატს შევხედე, ეტყობა, კითხვები მეწერა სახეზე, მიმიხვდა თითქოს, ჯარში გამიწვიესო, მითხრა. მის ხმაში გაუბედაობაც იკითხებოდა და სინანულიც კი. კაცის მოკვლა შეგიძლია მეთქი? - ვკითხე. არაო, ეგ როგორო, - გაკვირვებულმა მიპასუხა. რეალობასთან შეუსაბამო იყო ეს პასუხი, მაგრამ მის გულწრფელობაში ვერ შევიტანე ეჭვი. კარგი ადამიანი ჩანხარ-მეთქი, ხელკავი გამოვდე. ორიოდე ნაბიჯი გადავდგით. ვუთხარი, შენხელა შვილები მყავს, აქ დაიბადნენ და აქაურობა ძალიან ენატრებათ-მეთქი. გამიკვირდა, ისე შემომხედა, თითქოს მხოლოდ თვითონ ყოფილიყო დამნაშავე. ოდნავ მომეშვა. მოდი, ხელი ჩამოვართვათ ერთმანეთს, ჩვენ ხომ მტრები არა ვართ მეთქი და ხელი გავუწოდე. ბექირი მქვიაო, მიპასუხა (მეგრულად ვსაუბრობდით). მე არავინ მძულს, ჯარში გამიწვიესო, დაამატა. იქნებ გვეშველოს და შევრიგდეთ მეთქი. ბაბუაც ასე ფიქრობსო, მიპასუხა. მინდოდა გულში ჩამეკრა, მაგრამ დანარჩენი ავტომატიანების შემეშინდა. ამასობაში პასპორტებიც დაგვიბრუნეს. ერთხელ მოვიხედე უკან. იდგა და გვიყურებდა. ხელი დავუქნიე, იმანაც მიპასუხა.
ამ ამბიდან 22 წელი გავიდა, არ ვიცი, რას ფიქრობენ ახლა ბექირი და მისი ბაბუა, მაგრამ ჩვენ შორის ჩამდგარი ყინული რომ არ დაძრულა, ცხადია...
ხშირად ვფიქრობ ჩემს ნათესავებზე, შვილები რომ გამოღმა საქართველოში დატოვეს და დაბრუნდნენ. ახლა მათს სახლში არავინ ცხოვრობს! დრო კი მთავარი მტრის წისქვილზე ასხამს წყალს, ნელ-ნელა კიდევ უფრო ღრმავდება უფსკრული ჩვენი სამყაროს გახლეჩილ ნაწილებს შორის.
სამშობლო ლამაზი მთა-გორები როდია მხოლოდ, ადამიანი აძლევს მას სიცოცხლეს, სუნთქვას, აზრს... ის კი „კავშირების კვანძია და მხოლოდ ურთიერთობებს აქვს უდიდესი მნიშვნელობა“, ამიტომაც, ჯერაც არ დაკარგულა, ჯერაც იკვეთება იმ და ამ საქართველოს დამაკავშირებელი ბილიკები, ადამიანთა გულებზე რომ გადის, და მართალია, ხავსმოდებულია, მაინც ბილიკია, მაინც არსებობს, მაინც ჩანს...
დუმს გამოღმა საქართველო. არაფერს ამბობს აფხაზეთზე... ეგაა მხოლოდ, თბილისი-სოხუმის გზაზე აქა-იქ შემორჩენილა ტრაფარეტი წარწერით: „გახსოვდეს აფხაზეთი!“
გახსოვდეს აფხაზეთი და მეტი არაფერი?!
* * *
ამასობაში მთვარეს გამოეცურა ღრუბლის ქულადან და ახლა ხიდის თავზე ეკიდა, უფრო გაბადრულიყო, მეტ სინათლეს ათოვდა იქაურობას. „მთვარე იყო მზესავითა...“ - გამიცოცხლდა პოეტური ხატი ხალხური ლექსიდან. ისევ ჩემთან იყო აფხაზური ნიავი. რამხელა დრო გასულა-მეთქი, გავიფიქრე. მოგონებებით გამოწვეული სულიერი ტკივილის დაამებაში საყვარელი მწერალი შემომეშველა: „მთავარია, სადღაც განაგრძობდეს არსებობას ყოველივე ის, რაც გასულდგმულებდა, ჩვეულებები, საოჯახო დღესასწაულები და სახლიც, რომელიც მოგონებებს ინახავს... მთავარია დაბრუნებისთვის იცოცხლო!“.
ლეილა ჩანგელია-გეგეჭკორი
გალის შოთა რუსთაველის სახელობის პირველი საშუალო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებელი (არ შემიძლია, აქ სადმე „ჩავაკვეხო“ სიტყვა „ყოფილი“)
